Bülten 25

      Yaşadığımız 21.yüzyıl, düşünme sistemlerinin teknolojiyle etkileşimde yeniden tanımlandığı bir çağa tanıklık ediyor. Yapay zekânın (AI) bireysel ve toplumsal hayatta derin etkiler ortaya çıkarması, sadece teknik algoritmaların değil, insanların düşünme becerilerinin de yeniden ele alınmasını gerekli kılıyor. Analitik düşünme (analytical thinking), kritik düşünme (critical thinking) ve matematikî (riyazi) düşünce (mathematical thinking) çerçeveleri, yapay zekânın sunduğu çözüm önerilerinin anlaşılması ve etik değerlendirilmesi için vazgeçilmez hale geldi. Bu beceriler, hem bireylerin yeni dünya düzeninde var olabilmesini hem de yapay zekâ sistemlerinin daha şeffaf ve insanların yararına olacak şekilde geliştirilmesini sağlıyor.

Analitik, Kritik ve Matematiki (Riyazi) Düşünce Kavramları

İnsan zihninin en önemli özelliklerinden biri, karmaşık problemleri çözme yeteneğidir. Bu yetenek, farklı düşünme biçimleriyle zenginleştirilir:

• Analitik Düşünce: Bir problemi parçalara bölerek anlamak, veri odaklı bir şekilde incelemek ve gizli kalıp-desenleri (veya örüntüleri) fark etmek yeteneğidir. Sistematik düşünmeyi merkeze alır. Odak Noktası verilerin mantıklı bir şekilde incelenmesi, ilişkilerin ve desenlerin tanımlanmasıdır.
  Örnek olarak bir projenin neden başarısız olduğunu anlamak için adım adım süreci analiz etmek gibi.
  Kritik Düşünce: Bilgiye sorgulamacı bir bakışla yaklaşmayı ve alternatif görüşleri değerlendirmeyi kapsar. Varsayımları sorgular ve mantık hatalarını tespit eder. Odak Noktası yanlılığı tespit etmek, mantık hatalarını fark etmek ve doğru bilgiye ulaşmak için akıl yürütmektir. Örnek olarak medyada yayılan bir bilginin güvenilirliğini değerlendirmek gibi.
  Matematiki (Riyazi) Düşünce: Sayılar, mantık ve düzen içinde çalışmayı ön plana çıkaran, soyutlama ve modelleme becerileri üzerine kuruludur.  Problemleri rakamsal ve mantıksal yönden analiz eder. Odak Noktası sayılar, mantık, semboller ve denklemlerle çözüm üretmektir. Örnek olarak bir bütçeyi planlamak veya bir denklemin çözümünü aramak gibi.
  
  Bu üç kavram, yapay zekâ uygulamalarından insan hayatındaki güncel problemlerin çözümüne kadar geniş bir alanda önem taşır.

Bu düşünce sistemleri, tarih boyunca filozoflardan bilim insanlarına kadar çok geniş bir yelpazede ele alınmış ve geliştirilmiştir:

Aristoteles, Mantık biliminin kurucusu olarak analitik ve kritik düşüncenin temellerini atmıştır. Syllogism (kıyas) sistemi, eleştirel sorgulamanın erken bir örneğidir. Rene Descartes “Düşünüyorum, o halde varım” (Cogito, ergo sum) felsefesiyle analitik düşüncenin çağdaş düşünce sistemlerindeki rolünü pekiştirmiştir. Isaac Newton, Matematiki düşüncenin bilime uygulanmasında öncül bir figür olmuştur. Diferansiyel ve integral hesabı geliştirerek doğanın temel prensiplerini matematikle açıklamıştır. John Dewey, Kritik düşünmeyi eğitim kuramında önemli bir bileşen olarak ele almış, sorgulama ve eleştirinin öğrenme üreticiliğini artırdığını savunmuştur.

Şimdi bu 3 düşünme sistemini farklı konu başlıkları üzerinden değerlendirelim.

Eğitim Müfredatları ve Yeni Yaklaşımlar

Dönüşümün anahtarı olarak görülen eğitim sistemleri, analitik, kritik ve matematiki düşüncenin geliştirilmesinde çoğu zaman yetersiz kalmaktadır. Geleneksel müfredatlar, ezber bilgiye dayalı yapısıyla öğrencilerin bu becerilerini desteklemek yerine kısıtlamaktadır. Ancak, dünyanın çeşitli bölgelerinde yeni düşünme sistemleri üzerine gelişmeler olmaktadır. 

• Problem Odaklı Öğrenme: Gerçek dünyadan problemleri eğitime dahil ederek analitik düşünceyi pekiştirme.
• STEAM Yaklaşımı: Fen, teknoloji, mühendislik, sanat ve matematiğin bir arada ele alındığı disiplinler arısı bir yaklaşımla, matematiki ve yaratıcı düşünceyi birleştirme.
• Öğrenci Odaklı Öğrenme: Eğitim sürecinin merkezine öğrenciyi koyarak, bireysel öğrenme ihtiyaçlarını karşılamayı hedefleyen bir yaklaşımdır. Bu modelde öğrencilerin analitik ve eleştirel düşünme becerilerini geliştirebileceği özgün öğrenme ortamları tasarlanır. Aktif katılım, problem çözme ve üretken düşünce bu yöntemin temel taşlarındandır.
• Eğitim Teknolojileri: Simülasyonlar ve oyun tabanlı öğrenme modelleri ile eleştirel düşünceyi teşvik etme.
• Somut Örnekler:
  • Matematiki Düşünce: Ortaöğretimde çok adımlı problem çözme becerilerini geliştiren matematik projeleri.
  • Analitik Düşünce: Lise seviyesinde veri analizi uygulamaları ile öğrencilere şehir nüfusu trendlerini çözümleme görevleri.
  • Kritik Düşünce: Ortaöğretim felsefe derslerinde etik düşünce atölyeleri veya sosyal medya içeriği eleştirileri.

Bu yaklaşımlar, eğitim sistemini yeniden şekillendirerek bireyleri geleceğin karmaşık sorunlarına hazırlamaya yönelik çabaların merkezinde yer almaktadır.

Eğitimde Kritik Düşünme ve Eleştirinin Rolü

Özellikle eleştirel düşünce, bireylerin sadece bilgiyi anlamasını değil, aynı zamanda onu sorgulayarak daha derin bir anlayış geliştirmesini sağlar. Modern eğitim yaklaşımları, öğrencilerin bu beceriyi kazanması için daha kapsamlı müfredatlar sunmaktadır.

• “Soru sormak”, kritik düşünmenin başlangıç noktalarından biridir. Eğitimde bu beceriyi kazandırmak, öğrencilerin olaylara farklı açılardan bakabilmesini sağlar.
• Alternatif çözüm yollarını araştırma alışkanlığı, bireyleri hem akademik hem de profesyonel hayatlarında öne çıkarır.

Bu şekilde eleştirisel bakış, bireylerin sorgulayan ve yaratıcı bir düşünce yapısı geliştirmesine olanak tanır.

İş Sektörünün Beklentileri ve İş İlanlarında Bu Kavramların Gereksinim Olarak Belirtilmesi

Modern ış sektörü, analitik, kritik ve matematiki düşünceyi vazgeçilmez yetkinlikler olarak görmektedir. Bu kavramlar, sadece teknik alanlarda değil, üretkenlik ve karar verme süreçlerinde de artan önem kazanmıştır.

• Analitik Düşünce ve Veri Analizi: Birçok iş ilanı, analitik düşünceyi çözüm odaklı yaklaşımların temeli olarak talep etmektedir. Veri analizi, problem modelleme ve çözüm odaklı karar mekanizmaları bu yetkinliği destekleyen örneklerdir.
• Kritik Düşünce ve Etik Kararlar: Günümüzde, etik değerlendirme yapabilme becerisi, kritik düşüncenin iş ilanlarında sıkça belirtilmesine yol açmaktadır. Özellikle teknoloji, finans ve medya sektörü bu beceriyi öncelikli bir gereksinim olarak görmektedir. Örneğin, teknoloji şirketleri kritik düşünme becerisini çalışanların yenilikçi çözümler üretmesi için bir anahtar yetkinlik olarak tanımlıyor. Finans sektöründe ise etik değerlendirme yapabilme, yatırım ve risk analizinde karar verme süreçlerinde hayati bir öneme sahiptir. Medya sektöründe eleştirel düşünce, güvenilir bilgi üretimi ve dezenformasyonun tespiti için aranan nitelikler arasında yer alır.
• Matematiki Düşünce ve Mühendislik Yaklaşımları: Programlama, algoritma geliştirme ve modelleme gibi alanlarda bu beceri vazgeçilmez bir özellik olarak dikkat çekmektedir. Özellikle yapay zekâ ve veri bilimi alanlarında matematiki düşünceye sahip bireyler önemli projelere imza atabilmektedir.

Yapay Zekâ Çağında İnsan Yetenekleri

Yapay zekâ çağı, insan yeteneklerini teknolojiyle iş birliği içinde yeniden tanımlıyor. Geleneksel becerilerin yanında bahse konu 3 kavram, bireylerin ve organizasyonların rekabet avantajı sağlamasında belirleyici hale geliyor. Öne çıkan bazı yetenekler şunlar olabilir:

• Üretken biçimde Problem Çözme: Yapay zekâ, mevcut verileri analiz edip öneriler sunabilir ancak yenilikçi ve üretken çözümler üretmek hâlâ insanlara özgü bir beceridir. Örneğin, bir mühendis yapay zekâ tarafından önerilen bir modeli estetik ve işlevsellik açısından yeniden tasarlayabilir.
• Etik Değerlendirme: Teknolojinin toplum üzerindeki etkilerini anlamak ve etik kararlar alabilmek, insanların yapay zekâ çağındaki benzersiz rollerinden biridir. Örneğin, bir finansal algoritmanın dezavantajlı gruplara zarar verip vermediğini değerlendirmek kritik bir insani görevdir.
• Multi Disipliner Yaklaşım: Matematik, sanat, felsefe ve teknoloji gibi farklı alanları birleştirerek yeni fikirler üretmek, yapay zekânın eksik olduğu yaratıcı bir düşünce biçimini temsil eder. Bu yaklaşım, özellikle yapay zekâ projelerinin sosyal bağlamda uygulanabilirliğini artırır.
• Sürekli Öğrenme: Teknolojinin hızla değişen doğası, bireylerin yeni yetenekler geliştirme ve bilgilerini güncel tutma ihtiyacını beraberinde getirir. Özellikle veri bilimi ve yapay zekâ alanlarında çalışan bireyler için öğrenme sürekli bir gerekliliktir.

Günlük Hayatta Düşünme Biçimlerinin Etkileri

Analitik, kritik ve matematiki düşünce, yalnızca akademik veya profesyonel alanlarla sınırlı değildir; günlük yaşamda da bireylerin sorun çözme ve karar alma süreçlerini etkiler:

• Analitik Düşünce: Günlük hayatta karşılaşılan finansal planlama, alışveriş bütçesi yapma veya zaman yönetimi gibi konularda analitik düşünme becerileri kullanılır. Örneğin, bir kişi market alışverişi yaparken bütçesine uygun seçimler yapmak için verileri (fiyatlar, miktarlar) analiz eder.
• Kritik Düşünce: Sosyal medya ve haber kaynaklarının yaygınlaştığı çağımızda, eleştirel düşünme, bilgiyi sorgulama ve dezenformasyonu ayırt etme açısından hayati önem taşır. Bir birey, gördüğü bir haberi doğrulamak için kaynağı ve içeriği dikkatlice değerlendirir.
• Matematiki Düşünce: Trafik planlaması, mutfakta tarif uygulama veya evdeki enerji tüketimini optimize etme gibi günlük faaliyetler, bu düşünce sistematiğini doğal bir şekilde kullanmayı gerektirir. Örneğin, bir kişi tarifteki malzemeleri ölçeklerken orantı kavramını uygular.

Sanat ve Üretkenlikte Matematiki Düşünce

Matematiki düşünce, estetik ve üretkenlik gerektiren süreçlerde de kendine özgü bir yer bulur. Sanat, mimari ve tasarım gibi disiplinlerde bu düşünce, düzen ve oran kavramlarıyla estetik kaygıları birleştirir.

• Müzik ve Matematik: Müzik teorisindeki ritim, ölçü ve armoni kavramları matematiksel prensiplerle doğrudan ilişkilidir. Bir besteci, matematiksel yapıların yardımıyla melodik denge oluşturabilir.
• Mimari ve Tasarım: Ünlü yapılar, altın oran gibi matematiksel ilkelerle tasarlanmıştır. Örneğin, İtalya’daki Pisa Kulesi veya Hindistan’daki Taç Mahal, riyazi düşüncenin sanatla birleştiği örneklerdir.
• Görsel Sanatlar: Perspektif, simetri ve ışık-gölge ilişkileri gibi kavramlar, sanat eserlerinde matematiksel prensiplerin kullanımını gösterir. Örneğin, Leonardo da Vinci’nin “Vitruvius Adamı”, matematiksel oranların insan anatomisindeki yansımasını temsil eder.
• Üretken Biçimde Problem Çözme: Tasarım süreçlerinde matematiki düşünce hem işlevsel hem de estetik çözümler sunar. Bir moda tasarımcısı, kıyafet tasarlarken matematiksel ölçümleri estetik kaygılarla birleştirir.

Sanat ve üretkenlikte matematiki düşünce, hem multidisipliner (disiplinler arası) bir köprü kurar hem de insan üretkenliğinin derinliklerini zenginleştirir.

Sonuç

Düşünme sistemleri, bireylerin ve toplumların geleceği inşa etmesinde kritik bir role sahiptir. Analitik, kritik ve matematiki düşünce hem bireysel başarı hem de toplumsal ilerleme için temel beceriler olarak özellikle bu yapay zekâ devrimlerinin yaşandığı dönemde öne çıkmaktadır. Bu yeteneklerin eğitimi ve teşvik edilmesi, yalnızca bireylerin değil, tüm insanlığın karşılaştığı karmaşık sorunları çözebilmesinde hayati bir rol oynayacaktır. Yapay zekâ çağında sadece insanda bulunabilen özelliklerin öne çıkarılması çok önemli bir gelecek yatırımı olacaktır.